Rens Bod | ‘Dekoloniseer de bètawetenschappen en begin aan de UvA’
Dekolonisatie is een onderwerp van fel debat aan de universiteiten. In rap tempo worden curricula onderzocht op koloniale en etnocentrische vooroordelen en worden canons aangepast of herschreven. Dit gebeurt in de antropologie, filosofie, geschiedwetenschap, sociologie, rechtswetenschap en elders.
Ineens blijken er wetenschappelijke culturen te bestaan die lange tijd aan de aandacht waren ontsnapt door onze eurocentrische bijziendheid. Tot nu toe heeft dit dekolonisatieproces zich beperkt tot de sociale en geesteswetenschappen. Bij de natuurwetenschappen wordt er niet of nauwelijks over gesproken.
Natuurwetenschappers praten wel over zaken als gender-bias (en terecht) maar niet over het dekoloniseren van hun curriculum. Er is immers maar één natuurwetenschap en die geldt overal. De meeste natuurwetenschappers geloven er zelfs niet in dat hun vakgebied kan worden gedekoloniseerd. Nu is geloof geen goede raadgever voor een wetenschappelijke houding, dus laten we kijken naar de feiten.
Feit is dat de leerboeken en syllabi in de natuurkunde, scheikunde, sterrenkunde, biologie, aardwetenschappen en wiskunde vooral door witte mensen uit het Globale Noorden worden geschreven. En dat zien we terug in die teksten. Waar dan?, hoor ik mijn collega’s al roepen. Laat ik beginnen met het inbrengen van een onomstreden principe: ‘Give credit where credit is due’ oftewel ‘Ere wie ere toekomt’. Er is naar mijn weten geen wetenschapper die tegen dit principe is.
Maar lange tijd hebben veel wetenschappers, inclusief bètawetenschappers, dit principe met voeten getreden. Denk aan het geval van Jocelyn Bell die de eerste pulsar (en neutronenster) ontdekte. Daarvoor kreeg niet zij, maar haar baas Antony Hewish een Nobelprijs. Tegenwoordig wordt algemeen erkend dat Bell het bestaan van pulsars heeft ontdekt, waarmee het principe ‘ere wie ere toekomt’ alsnog gestand wordt gedaan. Maar vreemd genoeg laten natuurwetenschappers dit principe varen als het gaat om niet-westerse wetenschappers. Laat ik twee voorbeelden geven.
Galileo is onder meer bekend vanwege zijn ontdekking dat het niet de aanwezigheid is van een kracht maar juist de afwezigheid ervan die leidt tot eenparige rechtlijnige beweging. Dit was een revolutionair inzicht in zestiende-eeuws Europa. Maar in de vierde eeuw voor Christus, deden de Mohisten in China al gelijksoortige experimenten en ontdekten ze eveneens dat de afwezigheid van een kracht leidt tot rust of rechtlijnige beweging. Toch leren alle studenten natuurkunde bij het vak klassieke mechanica dat dit inzicht als eerste door Galileo is ontdekt. Fout! Dit moet worden rechtgezet als we ons principe van ‘ere wie ere toekomt’ willen aanhouden.
Tweede voorbeeld: de prachtige wiskundige reeks voor de benadering van het getal π staat bekend als de Formule van Leibniz die hij in 1674 ontdekte: π/4 = 1 - 1/3 + 1/5 - 1/7 +..., en zo wordt deze formule ook vermeld in wiskundeleerboeken. De formule was echter al ontdekt én bewezen door de Indiase wiskundige Madhava van Sangamagrama, circa 300 jaar vóór Leibniz. De werken van Madhava vonden via jezuïtische missionarissen in 1602 zelfs hun weg naar Europa.
Dus waarom heet deze formule niet ‘Formule van Madhava’? Dit is opnieuw een vorm van eurocentrische bijziendheid die moet worden rechtgezet als we het principe ‘ere wie ere toekomt’ gestand willen doen. En er zijn nog vele andere voorbeelden; ik heb ze in 2019 zoveel mogelijk bijeen proberen te brengen in mijn boek Een wereld vol patronen (waarvan de Engelse vertaling open access is).
En wat blijkt? Niet degene die als eerste iets heeft ontdekt krijgt daarvoor de eer, maar degene die door (veelal eurocentrische) wetenschappers en tekstboekschrijvers als ‘ontdekker’ wordt aangewezen. Hiermee wordt de vaak gehoorde kritiek dat dekolonisatie van de natuurwetenschappen onnodig is omdat natuurwetten en wiskundige formules overal ter wereld geldig zijn, weerlegd.
Immers, het probleem is niet dat de valwet van Galileo of de formule van Leibniz niet algemeen geldig zijn (dat zijn ze wel), maar dat ze onterecht zijn toegeschreven aan Europese wetenschappers. Als we willen eren wie ere toekomt, dan moeten de tekstboeken worden aangepast.
Dus laten we de leerboeken en syllabi aan de bètafaculteiten zo snel mogelijk dekoloniseren, te beginnen aan de UvA!
Rens Bod is hoogleraar Digital Humanities aan de UvA.
